بیماری ارتفاع زدگی (AMS) و همچنین انواع شدیدتر آن ادم ریوی ناشی از ارتفاع (HAPE) و ادم مغزی ناشی از ارتفاع (HACE) مشکلات بسیار جدی هستند که در هنگام کوهنوردی در ارتفاعات بالا رخ می دهند. این نوشته یک راهنما درباره سازگاری با ارتفاع بالا، اثرات بیماری ارتفاع زدگی در کوهستان و بهترین راه های مقابله با آن است.
نکته مهم: درحالیکه اطلاعات ارائه شده در این مقاله می تواند به کوهنوردان کمک کند، اما توصیه می کنیم در صورت احساس هر گونه مشکل پزشکی که ممکن است در ارتفاع تشدید شود، به پزشک مراجعه کنید.
جلوگیری از ارتفاع زدگی با سازگاری با ارتفاع بالا
سازگاری با ارتفاع بالا فرایندی است که در طی آن بدن ما به سطوح پایین تر اکسیژن در هوای اطراف عادت می کند. این فرایند تنها می تواند به تدریج اتفاق بیفتد، به این صورت که ما در حین صعود از ارتفاعات پایین تر بالا می رویم و در هر سطح، زمانی را صرف می کنیم تا پیش از رفتن به ارتفاع بالاتر بدن مان سازگار شود.
تراکم هوا، اکسیژن و ارتفاع
برای درک کامل سازگاری با ارتفاع، باید از ارتباط بین بدن با ارتفاعی که در آن قرار داریم، چگالی هوا و سطح اکسیژن موجود آگاه باشیم.
در سطح دریا، اکسیژن حدود 21 درصد از هوا را تشکیل می دهد و فشار هوا نزدیک به 760 میلی‌متر جیوه (mmHg) است. با افزایش ارتفاع، اندازه اکسیژن تغییری نمی کند (تا حدود 21 کیلومتری جو)، با این حال، تراکم هوا به شدت کاهش می یابد. این بدان معناست که چگالی هوا کمتر می شود. در کل اکسیژن موجود در هوا همچنان 21 درصد است، اما با افزایش ارتفاع، به دلیل فشار کم، مولکول های هوا از هم دور می شوند و به طبع آن مولکول های اکسیژن.
در ارتفاع 3600 متری، فشار هوا نزدیک به 480 میلی متر جیوه است، که بسیار کمتر از سطح دریا است. این بدان معناست که با رقیق تر شدن هوا و پخش شدن اکسیژن، اکسیژن بسیار کمتری در هر دم وارد شش های ما می شود.
اشباع اکسیژن خون
بدن ما برای مقابله با کاهش اکسیژن، حتی در زمان استراحت، به شش ها فرمان می دهد سریع تر و عمیق تر نفس بکشند تا اکسیژن لازم را وارد خون کنند. این فرایند با عنوان اشباع اکسیژن خون شناخته می شود.
در ارتفاع 6000 متری، سطح اشباع اکسیژن خون بدن ما نزدیک به 20 درصد کاهش می یابد!
سطوح مختلف ارتفاع زدگی
همان طور که کوهنوردان باتجربه می گویند، سه سطح مختلف ارتفاع وجود دارد:
- 2500 تا 3500 متر
- 3500 تا 5500 متر
- بالای 5500 متر
بسیاری از افراد می توانند بدون تجربه اثر منفی ارتفاع، به هر نقطه ای پایین تر از 2500 متر صعود کنند. با این حال، بالاتر از این آستانه، فیزیولوژی بدن شروع به واکنش به تغییرات در سطح اکسیژن و تراکم هوا می کند.
پیش بینی واکنش بدن به ارتفاع بسیار دشوار است، زیرا تحقیقات هیچ ارتباطی بین سن، جنسیت، سطح آمادگی جسمانی و… با ارتفاع زدگی پیدا نکرده است.
دلایل اصلی بیماری ارتفاع را می توان چنین برشمرد:
- صعود خیلی سریع بدون سازگاری تدریجی.
- فشار فیزیکی بیش از حد به بدن در ارتفاع بالا.
- تامین نشدن آب کافی بدن.
سازگاری با ارتفاع
برای سازگاری مناسب با ارتفاع، باید همه این عوامل را در نظر بگیریم و مطمئن شویم:
- آهسته صعود می کنیم.
- به اندازه کافی آب می نوشیم.
- از نظر فیزیکی خودمان را خسته نمی کنیم.
خط سازگاری برای جلوگیری از ارتفاع زدگی
کوهنوردان اصطلاحی به نام «خط سازگاری» دارند. این مفهوم نشان می دهد که فرد در چه ارتفاعی شروع به تجربه علائم بیماری ارتفاع زدگی می کند. این خط برای هر فرد می تواند متفاوت باشد و تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار گیرد.
به عنوان مثال، اگر خط سازگاری کوهنوردی در 3000 متری باشد، برای سازگاری بدنش با ارتفاع، نیاز است یک یا دو روز در این ارتفاع بماند. پس از چند روز بدن سازگار شده و خط سازگاری جدیدش ممکن است به 3750 متر برسد. این بدان معناست که می تواند بدون نشانه های بیماری ارتفاعزدگی تا ارتفاع 3750 متری صعود کند، اما با صعود به ارتفاع 4000 متری دچار ارتفاع زدگی می شود.
هنگام کوهپیمایی در ارتفاع، باید در هر مرحله از صعود، خط سازگاری خود را پیدا کنیم و به بدن خود زمان کافی برای سازگاری با ارتفاع جدید را بدهیم. اگر از خط سازگاری خود عبور کنیم، به طور قطع دچار ارتفاع زدگی می شویم و به جای سازگاری، علائم ما فقط بدتر خواهند شد؛ بنابراین، برای بهبودی، بسیار مهم است که زیر خط سازگاری خود باقی بمانیم. به همین دلیل است که در صورت داشتن هرگونه نشانه ارتفاع زدگی، باید از صعود به ارتفاع بالاتر بپرهیزیم.
بخوانید: آشنایی با ترس از بلندی
چگونه به ارتفاع عادت کنیم؟
خبر خوب این است که بدن ما، صرف نظر از شرایط بدنی، می تواند با گذشت زمان با ارتفاع سازگار شود. بدن با چهار کار با ارتفاع سازگار می شود:
- تنفس سریع تر و عمیق تر: بدن برای جبران کمبود اکسیژن، شروع به تنفس سریع تر و عمیق تر می کند.
- افزایش گلبول های قرمز خون: بدن با تولید گلبول های قرمز بیشتر، ظرفیت خون برای حمل اکسیژن را افزایش می دهد.
- افزایش فشار مویرگ های ریوی: بدن فشار مویرگ های ریوی را افزایش می دهد تا خون را به مناطقی از شش ها هدایت کند که در سطح دریا استفاده نمی شوند و در نتیجه، جذب اکسیژن را بهبود می بخشد.
- تولید آنزیم بیشتر: بدن آنزیمی را با مقدار بیشتری تولید می کند که باعث آزادشدن اکسیژن از هموگلوبین به بافت های خون می شود و در نهایت اکسیژن بیشتری را در دسترس سلول ها قرار می دهد.
این چهار مورد نشان می دهند که بدن ما مطمئنا قادر است با ارتفاع سازگار شده و با آن کنار بیاید، فقط به زمان نیاز دارد.
درمورد مهم ترین نکات کوهنوردی بخوانید: تغذیه در کوهنوردی
ارتفاع زدگی (AMS)
همان طور که در بالا گفته شد، ارتفاع زدگی (AMS) یا بیماری ارتفاع ناشی از صعود خیلی سریع به ارتفاعاتی است که در آن اکسیژن در دسترس بسیار کم تر از محل زندگی ماست به همین دلیل فرایندهای طبیعی بدن ما مختل می شود.
به طور متوسط، افراد در حدود 3000 متری شروع به احساس علائم ارتفاع زدگی می کنند، با این حال، برخی از افراد ممکن است در ارتفاعات پایین تر مانند 2500 متری نیز نشانه های بیماری ارتفاع را تجربه کنند.
کوهنوردان سه سطح متمایز از بیماری ارتفاعزدگی را تعریف می‌کنند ((خفیف، متوسط و حاد)) که در ادامه به همه آنها می‌پردازیم.
علائم ارتفاع زدگی خفیف
- سردرد
- خستگی
- حالت تهوع و استفراغ
- بی اشتهایی
- تنگی نفس
- اختلال خواب
اگر هر یک از این علائم را احساس کردیم، می بایست آن ها را به راهنمایان و دیگر همنوردان اطلاع دهیم. علائم خفیف به طور کلی با گذراندن یک روز در همان ارتفاعی که بروز کردند، برطرف می شوند. به همین دلیل است که صعود آهسته و به تدریج بسیار مهم است.
علائم ارتفاع زدگی متوسط
- حالت تهوع شدید که اغلب منجر به استفراغ می شود.
- سردردهای شدید که با دارو نیز برطرف نمی شوند.
- کاهش هماهنگی حرکتی (Ataxia).
- احساس ضعف و خستگی شدید.
- تنگی نفس.
تشخیص اینکه آیا علائم به سطح متوسط رسیده است ساده است. هرگاه نشانه های بیماری ارتفاع خفیف به حدی بدتر شوند که ناتوان کننده شوند یعنی به سطح متوسط رسیده ایم. شایع ترین موارد، کاهش قابل توجه هماهنگی و حالت تهوع شدید است که اغلب منجر به استفراغ می شود. ادامه صعود با این علائم، هرچند ممکن، اما بسیار خطرناک است. باید توجه داشته باشیم که ادامه صعود با علائم متوسط می تواند منجر به مرگ شود. در صورت تجربه این نشانه ها، می بایست دست کم 300 متر ارتفاع کم کنیم و تا زمانی که برطرف نشده اند، همان جا بمانیم. هر چه به بدن مان زمان بیشتری بدهیم، بهتر است و احتمال اینکه در ادامه مسیر با صعود تدریجی، از این علائم در امان باشیم، بیشتر خواهد شد.
علائم ارتفاع زدگی حاد
- تنگی نفس حتی در زمان استراحت
- کاهش توانایی ذهنی
- توهم
- ناتوانی در راه رفتن
- جمع شدن مایع در ریه ها
توجه: در صورت مشاهده هر یک از این نشانه ها، وضعیت بسیار خطرناک است و نیاز به اقدام فوری دارد. باید بی درنگ و با رعایت ایمنی فرود، به پایین ترین ارتفاع ممکن بیاییم و به دنبال مراقبت های پزشکی باشیم. هر گونه تاخیر می تواند عواقب جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد. صعود مجدد تا زمان بهبودی کامل و معاینه توسط پزشک متخصص ممنوع است.
بدیهی است که صعود با هر یک از این شرایط به شدت خطرناک است و هرگز نباید انجام شود. افرادی که علائم شدید ارتفاع زدگی را دارند، به طور معمول دچار مشکل تنفسی هستند، قادر به تفکر منطقی نیستند و نمی توانند راه بروند.
دو مورد قابل توجه مرتبط با بیماری ارتفاع شدید، ادم ریوی ارتفاع (HAPE) و ادم مغزی ارتفاع (HACE) هستند. HAPE زمانی رخ میدهد که مایع از طریق دیواره مویرگ ها به شش ها نشت کند و HACE زمانی اتفاق می افتد که مایع به مغز نفوذ کند.
هر دو وضعیت بسیار خطرناک هستند و معمولا به دلیل صعود خیلی سریع یا ماندن بیش از حد در ارتفاع بالا رخ می دهند.
ادم مغزی ارتفاع (HACE)
این حالت یکی از مشکلات شایع مرتبط با ارتفاع زدگی است. در این وضعیت، مایع در حفره جمجمه (Cranium) جمع می شود و باعث متورم شدن بافت مغز می شود. HACE وضعیتی بسیار خطرناک و تهدید کننده است.
برخی از نشانه های HACE عبارتند از:
- توهم
- گیجی
- کاهش حافظه
- کما
- سردردهای شدید که حتی با مصرف دارو نیز برطرف نمی شوند
- عدم تعادل (Ataxia)
علائم HACE معمولا شب هنگام ظاهر می شود. بسیار مهم است که تا صبح برای دریافت کمک صبر نکنیم و بلافاصله (حتی در تاریکی) فرود را شروع کنیم و هر چه زودتر به دنبال مراقبت های پزشکی باشیم. ماندن در ارتفاع با HACE احتمال مرگ را افزایش می دهد. تحت هیچ شرایطی نباید صعود کنیم. اگر اکسیژن همراه داریم، در حین فرود سریع می توانیم به فرد بیمار اکسیژن بدهیم.
ادم ریوی ارتفاع (HAPE)
این حالت نیز یکی دیگر از مشکلات شایع ارتفاع زدگی است و به دلیل تجمع مایع در شش ها ایجاد می شود.
جمع شدن مایع در شش ها مانع تبادل موثر اکسیژن می شود و در نتیجه، سطح اکسیژن ورودی به جریان خون کاهش می یابد.
HAPE نیز بیشتر در اثر صعود خیلی سریع به ارتفاع بالا رخ می دهد. این وضعیت نیز تهدید کننده است.
از علائم هشدار دهنده HAPE می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تنگی شدید نفس و احساس فشار و سنگینی شدید در قفسه سینه
- تنگی نفس شدید حتی در زمان استراحت
- احساس خفگی به ویژه هنگام خواب
- ضعف و خستگی زیاد در همه بدن
- توهم، رفتار غیرمنطقی و سردرگمی
- سرفه همراه با خلط سفید و کف‌دار
اگر فرد مبتلا به HAPE شروع به رفتار غیرمنطقی کند، دچار توهم شود یا به طور کلی در سردرگمی به سر برد، به این معنی است که کمبود اکسیژن در خون بر مغز تأثیر گذاشته است. در صورت وجود اکسیژن، باید به سرعت به فرد بیمار اکسیژن رسانی شود. تنها راه حل قطعی در این شرایط فرود سریع است.
فرود ایمن
در زمان فرود، مطمئن شویم که فرد مبتلا به HAPE هیچ گونه تلاشی برای حرکت کردن نکند، زیرا این کار می تواند وضعیت را بدتر کند. بهترین گزینه معمولا جا به جایی با برانکارد یا بالگرد است، زیرا این راحت ترین و سریع ترین راه حل برای فرد بیمار می باشد. به محض رسیدن به پایین، بی درنگ به دنبال مراقبت های پزشکی باشیم.
برای حفظ سلامت در صعود بخوانید: آب رسانی به بدن در کوهستان
قواعد طلایی برای کوهنوردی در ارتفاع بالا
کوهنوردی در ارتفاعات بالا لزوما خطرناک نیست، اما به برنامه ریزی دقیق نیاز دارد. رعایت برخی اصول اولیه به آمادگی ما کمک خواهد کرد:
- از ارتفاعات کم شروع کنیم و به تدریج به سوی کوهنوردی در ارتفاع بالا برویم. به این ترتیب بدن خود را با ارتفاع سازگار می کنیم.
- اگر یک کوهنورد تازه کار هستیم بهتر است در صعود به ارتفاع بالا عجله نکنیم تا بدن مان به سازگاری لازم برسد.
- بهترین حالت آن است که صعود ما به گونه ای باشد که به ارتفاع بالا صعود کنیم و در ارتفاع پایین تر بخوابیم.
- خودمان را بیش از حد خسته نکنیم. سرعتی را انتخاب کنیم که برای ما مناسب باشد. این موضوع در ارتفاع بالا که اکسیژن کمتری وجود دارد، بسیار کلیدی است.
- به اندازه کافی آب بنوشیم. کم آبی بدن تنها مشکلات را تشدید می کند و لذت کوهنوردی را از ما می گیرد.
- از مصرف الکل، مواد محرک، کافئین، دخانیات و چیزهای مشابه خودداری کنیم.
سه قانون طلایی تشخیص ارتفاع زدگی
- اگر در طول مسیر خود احساس ناخوشی کردیم، باید فرض کنیم که دچار بیمار ارتفاع شده ایم تا زمانی که خلاف آن ثابت شود.
- در صورت مشاهده هر گونه نشانه بیماری ارتفاع، از ادامه صعود خودداری کنیم.
- اگر علائم ما شدیدتر شد، باید بی درنگ فرود بیاییم.
ارتفاع زدگی، پیشگیری و درمان دارویی نیز دارد، اما بهتر است پیش از استفاده از هر دارویی حتما با پزشک خود مشورت کنیم.
