شاید یکی از مهمترین دلایلی که باعث می شود به دل طبیعت بزنیم و به یک سفر کوهنوردی یا طبیعت گردی برویم، این است که از کمی آفتاب لذت ببریم. در حالی که دیدن عکس‌های کوهستان روشن و آفتابی در رسانه‌های اجتماعی ممکن است ما را مشتاق ماجراجویی بعدی کند، مهم است که به یاد داشته باشیم که خورشید زیبا و مهربان می تواند به ما آسیب برساند. اما کدام بخش از نور خورشید آسیب زاست؟ و چگونه می توان با آن مقابله کرد؟ و آیا «محافظت در برابر آفتاب در کوهنوردی» جمله درستی است؟
در مطلب پیش رو سعی شده است به این پرسش ها پاسخ داده شود، اما پیش از آن باید با بخش آسیب رسان نور خورشید آشنا شویم: پرتو فرابنفش.
نور فرا بنفش (UV) چیست؟
نور فرابنفش (Ultraviolet) که به اختصار به آن «UV» می گویند بخش آسیب زای نور خورشید است. این نور که در طیف الکترومغناطیسی بین طیف نور مرئی و پرتو فروسرخ قرار دارد با چشم غیر مسلح قابل دیدن نیست. این پرتو به دلیل دارا بودن طول موج کوتاه تر نسبت به نور مرئی دیده نمی شود.
این پرتو بر اساس طول موج به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود: UVB، UVA و UVC. هر کدام از این ها ویژگی‌ها و اثرات متفاوتی دارند.
UVA
این پرتو بلندترین طول موج فرابنفش را دارد و به همین دلیل به لایه‌های عمیق‌تر پوست نفوذ می‌کند. پرتو UVA می‌تواند باعث پیری زودرس پوست، چین و چروک و لک‌های پوستی شود. این پرتو همچنین می‌تواند به DNA سلول‌های پوست آسیب برساند و خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش دهد. پرتو UVA در تمام طول سال و در تمام ساعات روز، حتی در روزهای ابری، وجود دارد.
UVB
این پرتو طول موج متوسطی دارد و بیشتر بر لایه‌های سطحی پوست تأثیر می‌گذارد. پرتو UVB عامل اصلی آفتاب‌سوختگی است و می‌تواند به DNA سلول‌های پوست آسیب برساند و خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش دهد. شدت پرتو UVB در ساعات اوج آفتاب (بین 10 صبح تا 4 بعد از ظهر) و در فصل‌های گرم سال بیشتر است.
UVC
این پرتو کوتاه‌ترین طول موج فرابنفش را دارد و توسط لایه اوزون جذب می‌شود. به همین دلیل، پرتو UVC به سطح زمین نمی‌رسد و برای انسان مضر نیست. پرتو UVC مصنوعی در برخی از دستگاه‌های ضدعفونی‌کننده استفاده می‌شود.
تاثیر نور فرابنفش بر بدن انسان
در حالی که مقداری از پرتوهای فرابنفش می تواند به تولید ویتامین D و گردش آزادتر خون کمک کند و سیستم ایمنی بدن ما را بهبود ببخشد، اما قرار گرفتن در معرض بیش از حد آن عوارض جانبی نامطلوبی دارد.
UVA ملانین موجود در سلول های پوست را فعال می کند که منجر به برنزه شدن موقت می شود. در مقابل، اشعه UVB باعث تولید ملانین جدید می شود که مقدار بیش از حد آن می تواند منجر به آفتاب سوختگی شود.
تحقیقات نشان می دهد که قرار گرفتن طولانی مدت در معرض اشعه UVA و UVB ممکن است خطر ابتلا به سرطان پوست را افزایش دهد. یکی از فرضیه های اصلی این است که نور فرابنفش «استرس اکسیداتیو Oxidative stress » (وضعیتی که در آن تعادل بین تولید رادیکال های آزاد و توانایی بدن برای خنثی سازی آن ها به هم می خورد) را در سلول ها افزایش می دهد و توانایی آن ها را در ترمیم DNA آسیب دیده مختل می کند.
علاوه بر آسیب رساندن به پوست، قرار گرفتن بیش از حد در معرض این پرتو همچنین به قرنیه و عدسی چشم آسیب می رساند و چنانچه این آسیب بیش از حد باشد، منجر به بیماری های چشمی مانند آب مروارید و التهاب ملتحمه می شود.
خطر UV برای کوهنوردان
با توجه به نکات بالا، درک این نکته مهم است که چرا پرتو فرابنفش خطر بیشتری برای کوهنوردان و طبیعت گردان در مقایسه با دیگر فعالیت های عادی دارد.
شش عامل اصلی بر میزان تابش پرتویی که ممکن است در معرض آن قرار بگیریم تأثیر می گذارد:
- ارتفاع
- جغرافیا
- بازتاب نور
- زمان روز
- زمان سال
- شرایط آب و هوایی
در کوهنوردی، ارتفاع، بازتاب نور و زمان سال مهمترین عوامل تعیین کننده خطر هستند:
- ارتفاعات بالاتر به دلیل نازک تر بودن اتمسفر و جذب کمتر UV دارای تابش فرابنفش بیشتری هستند. طبق اعلام موسسه ملی بهداشت ایالات متحده، سطح پرتو فرابنفش با افزایش هر 300 متر حدود 4 درصد افزایش می یابد.
- بازتاب نور نیز عامل مهم دیگری در کوهنوردی است زیرا تقریبا همه پرتوهای UVA و UVB می توانند از سطوح پوشیده از برف، یخ و یخچال منعکس شوند.
- اواخر بهار، تابستان و اوایل پاییز زمانی است که بسیاری از سفرهای کوهنوردی در هر دو نیم کره انجام می شود، همچنین زمانی است که خورشید نورانی ترین پرتوها را دارد و مقدار فرابنفش دریافتی در بالاترین سطح است. بنابراین هنگام برنامه ریزی برای صعود باید به این سه عامل و تاثیر پرتو فرابنفش توجه داشته باشیم.
چگونه در کوهنوردی از خود در برابر پرتو فرابنفش محافظت کنیم؟
برای این کار باید سه کار انجام دهیم:
- پوشیدن لباس های مناسب.
- استفاده از عینک آفتابی.
- استفاده منظم از کرم ضد آفتاب و بالم لب.
پوشیدن لباس مناسب در کوهنوردی
این کار آسان ترین راه برای محافظت از خود در برابر پرتو UV در کوهنوردی یا طبیعت گردی است. لباس، یک لایه فیزیکی ایجاد می کند که بیشتر نور آسیب رسان را جذب می کند. متاسفانه در سال های اخیر بعضی از کوهنوردان به بهانه های مختلف که هیچ کدام دلیل منطقی به حساب نمی آید با شلوارک و پیراهن های بدون آستین به کوه می روند، بدون آن که به عوارض اجتماعی و پزشکی کار خود فکر کنند. در هر صورت بهتر است پیش از انجام هر کاری به پیامدهای آن بیاندیشیم.
امروزه بسیاری از تولیدکنندگان تجهیزات کوهنوردی، تولید لباس‌هایی با رنگ‌ها یا مواد شیمیایی را آغاز کرده‌اند که پرتو فرابنفش را جذب می‌کنند.
این ویژگی لباس ها با UPF فاکتور محافظت در برابر نور فرابنفش ارائه و اندازه گیری می شود (که برابر با SPF ( فاکتور محافظت در برابر UV ) برای کرم های ضد آفتاب است).
طبق گفته بنیاد سرطان پوست آمریکا، «لباس بیرونی مناسب» باید دارای UPF 40 – 50 باشد. این عددها نشان می دهند یک پنجاهم تا یک چهلم از پرتو فرابنفش از پارچه رد می شود و به پوست ما می رسد. این بنیاد، کمینه UPF 30 را برای محافظت از آفتاب در طبیعت ضروری می داند (برای مقایسه، یک تی شرت نخی سفید کلاسیک UPF بین 5 تا 8 دارد).
یکی از مهمترین بخش های لباس کوهنوردی، پوشش سر و گردن است. کلاه های لبه دار به ویژه اگر لبه های پهن داشته باشند، دستمال سر (Scarf) و روسری و شال پوشش های خوبی برای محافظت از صورت، گوش ها و پشت گردن هستند.
عینک آفتابی
محافظت از چشم ها در برابر پرتو فرابنفش در هر برنامه کوهنوردی بسیار مهم است. با توجه به ماهیت این فعالیت که شامل ساعت‌ها پیاده روی پیوسته است، داشتن عینکی آفتابی که روی صورت ما راحت باشد و محافظت کافی را ارائه دهد، اهمیت دارد.
طبق نظر چشم پزشکان، عینک آفتابی برای کوهنوردی باید 99 تا 100 درصد از نور فرابنفش را مسدود کند و به همین دلیل عینک های آفتابی با محافظت UV 400 را توصیه می کنند. لنزهایی با این ویژگی طول موج هایی تا 400 نانومتر را مسدود می کنند.
در حالی که عینک های آفتابی UV 400 استاندارد طلایی برای محافظت از چشم های ما هستند، اما این اندازه گیری به تنهایی نشان نمی دهد که عینک ها تا چه حد می توانند نورهای بازتابی – نور شدیدی که از سطوح براق مانند برف یا آب منعکس می شود – را مسدود کنند.
هنگام عبور از یخچال طبیعی یا صعود به قله ای پوشیده از برف، داشتن دید واضح به اندازه محافظت از نور فرابنفش مهم است.
بنابراین، کوهنوردان باید مطمئن شوند که عینک آفتابی UV 400 آن ها دارای ISO 3 – 4 برای برگرداندن و جذب نور بازتابی است. این ها تیره ترین عینک های آفتابی موجود در بازار هستند و بین 82 تا 98 درصد از نور مرئی را جذب می کنند و عملا خیره شدن را از بین می برند.
علاوه بر مشخصات UV و ISO، یافتن عینک آفتابی که برداشتن و گذاشتن آن راحت بوده، اطراف چشم ها را کاملا بپوشاند و تهویه مناسب داشته باشد نیز برای کوهنوردان بسیار مهم است.
کرم ضد آفتاب
پس از انتخاب لباس های محافظت کننده از آفتاب و عینک آفتابی، وقت آن است که به کرم ضد آفتاب فکر کنیم.
متخصصان مراقبت های بهداشتی توصیه می کنند که کوهنوردان و طبیعت گردان در هر سفر، کرم ضد آفتاب با کمینه SPF 30 به همراه داشته باشند.
کرم ضد آفتاب SPF 30 از کاربران در برابر 97 درصد از اشعه UVB تا دو ساعت محافظت می کند، پس از آن این محافظت به سرعت محو می شود و باید دوباره از کرم ضد آفتاب استفاده کرد. کوهنوردان همچنین باید 15 دقیقه پیش از در معرض آفتاب قرار گرفتن کرم ضد آفتاب را استفاده کنند.
SPF چیست؟
پیش از آن که به فروشگاه برویم و کرم ضدآفتاب بخریم باید با SPF آشنا شویم.
استاندارد SPF به ما می‌گوید، محصولی که انتخاب کرده ایم چند برابر زمانی که ما می توانیم بدون سوختگی در آفتاب بمانیم ما را در برابر نور خورشید محافظت می کند. به عنوان مثال، اگر 15 دقیقه طول می‌کشد تا بدون ضد آفتاب بسوزیم با استفاده از کرمی با SPF 10، نزدیک به 10 برابر بیشتر (2.5 ساعت) طول می‌کشد تا در آفتاب بسوزیم.
بنابراین SPF نشان‌دهنده اثربخشی ضد آفتاب نیست! بلکه تنها مدت زمانی را نشان می‌دهد که موثر است. پزشکان معمولا کرم هایی با SPF 30 را برای محافظت (UVA و UVB) بهتر پوست توصیه می کنند. اما صرف نظر از شماره SPF، استفاده مجدد هر 2-1 ساعت یا بعد از عرق کردن یا شستن و خیس شدن صورت بهترین شیوه استفاده است.
علاوه بر محافظت از آفتاب، یافتن کرم های ضد آفتابی که در برابر آب و عرق مقاوم باشند نیز مهم است. بیشتر کرم های ضد آفتاب این موضوع را به صراحت روی برچسب ذکر می کنند، بنابراین هنگام خرید به این نکته هم توجه داشته باشیم.
نکته بسیار مهم دیگر هنگام انتخاب و خرید کرم ضدآفتاب، مواد تشکیل دهنده آن است.
اکسید روی (Zinc oxide) یک ماده محبوب و ارگانیک در ساخت این محصول است که از یک سو گران‌تر است و از سوی دیگر محافظت بیشتری ارائه می دهد. این ماده هم UVA و هم UVB را مسدود می‌کند. این ویژگی آن را به یک ماده ایده‌آل برای محافظت از پوست در برابر طیف وسیعی از پرتوهای مضر خورشید تبدیل می‌کند.
اکسید روی برای پوست‌های حساس بسیار مناسب است و به ندرت باعث ایجاد حساسیت یا تحریک پوست می‌شود. به همین دلیل، اغلب در کرم‌های ضد آفتاب مخصوص کودکان و نوزادان استفاده می‌شود. از آنجا که اکسید روی یک ماده معدنی طبیعی است، آلودگی کمی دارد و زیست سازگار است.
شاید برخی به این دلیل که اکسید روی پس از استفاده، لایه نازکی از رنگ سفید روی پوست باقی بگذارد، مایل به استفاده از آن نباشند. انتخاب تندستی شاید گزینه عاقلانه تری باشد.
اکسی بنزون (Oxybenzone) و اکتینوکسات (Octinoxate) مواد دیگری هستند که در ساخت کرم های ضدآفتاب از آن ها استفاده می شود. استفاده از این دو ماده به دلیل آسیب زایی به طبیعت و به ویژه صخره‌های مرجانی در برخی کشوره و مکان‌ها ممنوع می باشد. برخی مطالعات نشان می دهند که این دو ماده برای انسان هم مضر هستند. پس بهتر است کرم های ضدآفتابی که این مواد را دارند، را نخریم.
چند توصیه برای کوهنوردان دوستدار محیط زیست:
- هنگام خرید کرم ضد آفتاب، به دنبال محصولاتی باشیم که اکسی بنزون و اکتینوکسات ندارند.
- کرم‌های ضد آفتاب حاوی اکسید روی یا دی‌اکسید تیتانیوم، جایگزین‌های ایمن‌تری برای محیط زیست هستند.
- پوشیدن لباس‌های محافظ UV، کلاه و عینک آفتابی، می‌تواند به کاهش نیاز به استفاده از کرم ضد آفتاب کمک کند.
بالم لب
لب‌ها از نظر محافظت از آفتاب اغلب نادیده گرفته می شوند. آن ها هم جزیی از بدن ما هستند اما بیشتر اوقات فراموش می شوند. علاوه بر کرم ضد آفتاب، همراه داشتن و استفاده از بالم لب برای همه دلایلی که در بالا گفته شد ضروری است.
بالم لب یک محصول مراقبت از لب است که برای مرطوب کردن و محافظت از لب‌ها در برابر خشکی، ترک خوردگی و آسیب‌های محیطی ساخته می شود. بالم لب معمولا حاوی مواد مرطوب‌کننده، نرم‌کننده و محافظت‌کننده است که به حفظ رطوبت لب‌ها کمک می‌کند.
مواد تشکیل‌دهنده بالم لب
مرطوب‌کننده‌ها: موم عسل، روغن‌های طبیعی (مانند روغن نارگیل، روغن زیتون، روغن جوجوبا)، شی باتر (Shea Butter )، وازلین.
نرم‌کننده‌ها: لانولین، گلیسیرین، ویتامین E .
محافظت‌کننده‌ها: ضد آفتاب (SPF)، موم‌های محافظتی.
انواع بالم لب
بالم لب مرطوب‌کننده: این نوع بالم لب برای رفع خشکی و ترک خوردگی لب‌ها مناسب است.
بالم لب محافظت‌کننده: این نوع بالم لب حاوی ضد آفتاب است و از لب‌ها در برابر پرتوهای مضر خورشید محافظت می‌کند.
بالم لب رنگی: این نوع بالم لب علاوه بر مرطوب کردن لب‌ها، رنگ ملایمی نیز به آن‌ها می‌بخشد.
بالم لب طعم‌دار: این نوع بالم لب دارای طعم‌های مختلف مانند توت فرنگی، وانیل یا نعناع است.
بالم لب حجم‌دهنده: این نوع بالم لب باعث حجیم‌تر شدن لب‌ها می‌شود.
بیشتر بالم لب ها چندکار را با هم انجام می دهند.
فواید استفاده از بالم لب
- مرطوب نگه داشتن لب‌ها
- جلوگیری از ترک خوردگی و پوسته پوسته شدن لب‌ها
- محافظت از لب‌ها در برابر آفتاب، باد و سرما
- نرم و لطیف کردن لب‌ها
چند نکته مهم در استفاده از بالم لب:
- بالم لب را به طور منظم، به ویژه پیش از خواب و قبل از قرار گرفتن در برابر آفتاب، استفاده کنیم.
- از بالم لب‌هایی که مواد حساسیت‌زا دارند، استفاده نکنیم.
- اگر لب‌های ما به طور مداوم خشک و ترک خورده است، به پزشک مراجعه کنیم.
