هر کوهنورد و یا طبیعت گردی ممکن است در پیاده روی های خود با خرس رو به رو شود. شاید بارها درباره برخورد انسان با خرس خوانده و از عواقب ناخوشایند آن ناراحت شده باشیم. اگرچه بسیار کم پیش می آید که خرس ها به انسان حمله کنند اما رفتار آن ها گاهی غیرقابل پیش بینی است و آسیب ناشی از حمله خرس می تواند خطرناک باشد. پس باید بدانیم هنگام رو به رو شدن با آن چه کنیم و چگونه با خرس مقابله کنیم تا پیامد ناگواری نداشته باشد.
هر خرس و هر برخوردی منحصر به فرد است؛ هیچ استراتژی یکسانی وجود ندارد که در همه شرایط درست باشد و امنیت ما و حیوان را تضمین کند. هرچند بیشتر برخوردها با خرس بدون آسیب دیدگی به پایان می رسد، اما رعایت برخی دستورالعمل های اولیه می تواند خطر را کم کند. ایمنی ما ممکن است به توانایی مان در آرام کردن این حیوان بستگی داشته باشد. نخستین نکته مهم این است که هنگام کوهپیمایی یا پیاده روی به اطراف خود توجه داشته باشیم. به صداهای اطراف گوش کنیم و به دنبال نشانه های بالقوه حضور خرس مانند رد پا یا سرگین باشیم.
به یاد داشته باشیم، اگر ناگهان با یک خرس روبرو شدیم، آرامش خود را حفظ کنیم و چنانچه حضور ما را حس نکرده است، غافلگیرش نکنیم.
انواع خرس در ایران
پیش از آن که به چگونگی رفتار و برخورد با خرس ها بپردازیم، باید با این جانور آشنا شویم.
در جهان سه گونه خرس وجود دارد: خرس قهوه ای، خرس سیاه و خرس قطبی. در ایران ما دو گونه قهوه ای و سیاه زندگی می کنند.
خرس قهوه ای
این گونه جثه‌ای بزرگ، گوش‌هایی کوچک و گرد، دمی بسیار کوچک و نامشخص، سری پهن، پوزه‌ای کشیده و چشم‌هایی ریز و نزدیک به هم دارد. گردنش کوتاه و کلفت، دست و پایش بلند و کلفت و دارای 5 ناخن بلند در هر کدام است. بدنش پوشیده از موهای انبوه، زبر و بلند است. رنگ موهای بدنش می تواند از زرد روشن تا قهوه ای تیره باشد.
خرس های قهوه ای ایران در مناطق جنگلی زاگرس، ارسباران و خزر و همچنین علفزارهای کوهستانی و دره های پایین دست جنگلی زندگی می کنند.
رنگ خرس‌های غرب ایران روشن‌تر از مناطق شمالی است. توله های این جانوران معمولا قهوه‌ای تیره‌اند و در ناحیه گردن شان قسمت روشنی مانند خرس سیاه دیده می‌شود (خرس قهوه‌ای در دنیا چند زیر گونه دارد که دو خرس کودیاک و گریزلی با بیش از 700 کیلوگرم وزن از آن ها هستند).
خرس قهوه‌ای همه‌چیز خوار است و اغلب از مواد گیاهی شامل میوه، ریشه، دانه و جوانه گیاهان تغذیه می‌کند. گاهی هم حشره، مهره‌داران کوچک، ماهی، لاشه حیوانات، دام های اهلی، زباله و عسل می‌خورد.
فصل زادآوری خرس‌های قهوه‌ای در میانه تابستان است و نوزادان شان در زمستان به دنیا می‌آیند.
خرس قهوه‌اي بعد از خرس قطبي، بزرگترين گونه خرس هاست. در ایران نیز بزرگ ترین گوشت‌خوار است.
خرس‌ها در بهار و تابستان در علفزار های مرتفع کوهستانی علف تازه و حشره می‌خورند و در پاییز به جنگل می‌روند و تا می‌توانند از میوه درخت بلوط و آلوچه جنگلی استفاده می‌کنند.
خرس‌هایی که از خواب زمستانی بیدار شده‌اند، مهاجم و بسیار خطرناک‌اند و ممکن است جنگیدن را ترجیح بدهند. البته این اتفاق بسیار کم رخ می‌دهد و در بیشتر موارد، خرس ها سعی می‌کنند با انسان رو به رو نشوند.
لب‌های خرس‌ها به لثه چسبیده نیست در نتیجه می‌توانند با جلو بردن آنها، حشره‌ها را از سوراخشان بمکند.
خرس سیاه
خرس سیاه از خرس قهوه‌ای کوچک‌تر است و صورتی نسبتا باریک و گوش‌هایی بزرگ و لوله‌‌ای شکل دارد. موهای بدن این پستاندار بلند، زبر، سیاه رنگ و براق است و لکه سفیدی به شکل 7 در وسط سینه اش دیده می‌شود.
خرس سیاه بیشتر از مواد گیاهی (میوه و جوانه گیاهان) تغذیه می‌کند. گاهی هم حشره، مهره‌داران کوچک، نوزاد پستانداران دیگر و دام‌های اهلی را می‌خورد. به نخلستان‌ها هم دست برد می‌زند!
در ایران، این گونه در سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان دیده می شود.
زادآوری خرس های سیاه در اواخر بهار و اوایل تابستان است و نوزادان اواخر زمستان به دنیا می‌آیند.
خرس سیاه بیشتر برای زندگی روی درخت سازگار شده است. زیرا هم بدنش کوچک است و هم چنگال‌های تیز دست و پایش طوری قرار گرفته‌اند که به بالا رفتن از درخت کمک می‌کنند.
این گونه مانند بسیاری دیگر از جانوران ایران، به دلیل از بین رفتن و کوچک شدن محل زندگی، در خطر انقراض است. به علاوه، به دلیل آسان‌یاب بودن مخفی‌گاه شان، شکارچیان به‌راحتی آنها را پیدا و شکار می‌کنند. روستاییان هم هر سال تعدادی از توله خرس‌هایی را که برای خوردن خرما به بالای نخل ها می‌روند، می‌کشند.
خرس‌های سیاه معمولا آرام هستند. بیشتر وقت‌ها می‌توان آنها را در حالی که به آرامی در حال تغذیه هستند، مشاهده کرد. اما در زمان احساس خطر، با وجود جثه‌ی کوچکشان، ترجیح می‌دهند به جای فرار، از خود دفاع و حتی حمله کنند.
خرس سياه آسيايي در استان سيستان و بلوچستان از پراكنش بيشتري برخوردار است و در ارتفاعات شهرستان‌هاي نيك شهر، چابهار، سرباز، كوه بيرك سراوان، خاش و بزمان ايرانشهر دیده شده است.
هنگام روبرو شدن با خرس چه کنیم؟
بیشتر خرس ها چنانچه صدای انسان را بشنوند، از او دوری می کنند. اما اگر خرسی ما را دید و به ما توجه کرد، استراتژی های ساده ای می توانند به جلوگیری از بغرنج شدن وضعیت کمک کنند.
با صحبت کردن آرام می توانیم به او بفهمانیم طعمه نیستیم. بایستیم اما به آرامی دست های خود را تکان دهیم و خود را بزرگتر از او جلوه دهیم، اگر بلندیی نزدیکمان است، به روی آن برویم. به خرس کمک کنیم تا ما را به عنوان یک انسان بشناسد. ممکن است برای بهتر نگاه کردن یا بوکشیدن، نزدیکتر شود یا روی پاهای عقب بایستد. یک خرس ایستاده معمولا کنجکاو است، نه تهدید کننده.
آرام باشیم و به خاطر داشته باشیم که بیشتر خرس ها نمی خواهند به ما حمله کنند. خرس ها ممکن است با حمله و سپس در آخرین لحظه چرخیدن، خود را از یک درگیری دور کنند. آن ها همچنین ممکن است با صدایشان، آب دهان ریختن، غرش کردن، به هم زدن آرواره ها و خواباندن گوش هایشان واکنش تدافعی نشان دهند. با صدای آرام با خرس صحبت کنیم؛ این به ما کمک می‌کند آرام تر بمانیم و برای خرس تهدیدآمیز نباشیم. داد و فریاد کردن یا حرکت ناگهانی ممکن است باعث حمله حیوان شود. هرگز صدای خرس را تقلید نکنیم.
کوهنوردی گروهی می تواند عامل پیشگیری از حمله خرس باشد.گروه، نسبت به یک نفر پر سر و صدا تر و بدبوتر است. به همین دلیل خرس ها از فاصله دورتری از حضور ما آگاه می شوند و چون این وضعیت برایشان ترس آور است از ما (خطر) دوری می کنند.
با کوهپیما همراه باشید: راهنمای شناسایی ردپای جانوران
راه های مقابله با خرس
- هنگام دیدن خرس به زمین مرتفع تری برویم و یا با باتوم، لباس و هرچه که داریم خود را بزرگتر از او نشان دهیم.
- به خرس اجازه دسترسی به غذای خود را ندهیم. گرفتن غذای ما فقط خرس را تشویق می کند و مشکل را برای دیگران بدتر می کند.
- کوله پشتی خود را رها نکنیم زیرا در صورت حمله خرس می تواند از پشت ما محافظت کند.
- اگر خرس بی حرکت است، به آرامی و به پهلو حرکت کنیم. این کار به ما امکان می دهد تا خرس را زیر نظر داشته باشیم و به زمین نیافتیم. حرکت به پهلو برای خرس ها نیز تهدیدآمیز نیست.
- فرار نکنیم، خرس ها هم در سربالایی و هم در سراشیبی به سرعت یک اسب مسابقه می دوند. آنها مانند سگ ها، حیوانات فراری را تعقیب می کنند.
- از درخت بالا نرویم زیرا خرس ها می توانند از درخت بالا بروند.
- محل را ترک کنیم یا مسیر خود را تغییر دهیم. اگر این غیرممکن است، صبر کنیم تا خرس دور شود.
- همیشه برای خرس راه فرار بگذاریم.
- اگر خرس ماده ای با توله اش را دیدیم، احتیاط کنیم و هرگز خود را بین مادر و فرزند قرار ندهیم و هرگز سعی نکنیم به آنها نزدیک شویم. اگر توله ای را تنها دیدیم هم نباید به او نزدیک شویم و یا آن را نوازش کنیم یا در آغوش بگیریم، زیرا حتما مادرش همان دوروبر است. خرس مادر اگر ما را خطری برای توله اش بداند، بدون تردید حمله خواهد کرد.
- همراه داشتن اسپری فلفل خرس می تواند بسیار کارساز باشد. از این اسپری به صورت دفاعی برای متوقف کردن خرس پرخاشگر، حمله کننده یا در حال حمله استفاده می شود. اگرچه اسپری فلفل خرس به همان شکلی که از اسپری فلفل برای یک فرد مهاجم استفاده می کنید، استفاده می شود، اما این دو یکسان نیستند. اسپری فلفل خرس مانند دور کننده حشرات عمل نمی‌کند، بنابراین هرگز چادر، محل اردو، لباس یا وسایل خود را اسپری نکنیم.
- چنانچه سگ همراهمان است با قلاده نگهش داریم زیرا ممکن است به سمت خرس بدود و تحریکش کند.
- اگر با سگمان هستیم و خرس دیدیم، به عقب برگردیم و منطقه را ترک کنیم.
حمله خرس
حمله خرس نادر است؛ بیشتر خرس ها فقط به محافظت از غذا، توله ها یا قلمرو خود علاقه دارند. با این حال، آمادگی ذهنی می تواند به ما کمک کند موثرترین واکنش را داشته باشیم. هر موقعیتی متفاوت است، اما در زیر دستورالعمل هایی در مورد چگونگی تفاوت حمله خرس قهوه ای با حمله خرس سیاه آورده شده است.
مقابله با خرس های قهوه ای
اگر خرس قهوه ای به ما حمله کرد، باید وانمود به مردن کنیم. به شکم روی زمین دراز بکشیم و دست های خود را پشت گردن قفل کنیم. پاهای خود را باز کنیم تا برگرداندن ما برای خرس سخت تر شود. تا زمانی که خرس منطقه را ترک نکرده بی حرکت بمانیم. مبارزه کردن به شدت درگیری و آسیب های چنین حملاتی می افزاید. با این حال، اگر حمله ادامه یافت، باید به شدت مقابله کنیم. از هر چیزی که در دست داریم برای ضربه زدن به صورت (چشم و پوزه) خرس استفاده کنیم.
مقابله با خرس های سیاه
اگر خرس سیاه به ما حمله کرد، سعی کنیم با استفاده از هر وسیله ای که در دسترس است مقابله کنیم. ضربات پا و مشت خود را روی صورت (چشم و پوزه) خرس متمرکز کنیم.
اگر خرس سیاهی به چادر ما حمله کند یا ما را تعقیب کند و سپس حمله کند، وانمود به مردن نکنیم، مقابله کنیم! هرچند این نوع حمله بسیار نادر است، اما می تواند جدی باشد زیرا اغلب به این معنی است که خرس به دنبال غذا است و ما را به عنوان طعمه می بیند.
بخوانید: رویارویی با جانوران وحشی در طبیعت
پیشگیری از حمله خرس به کمپ
محل اردوی خود را تمیز نگه داریم. باقی مانده غذا و زباله را در آتش نسوزانیم. بوی غذا و زباله می تواند خرس ها را به سمت ما بکشاند.
غذا، زباله، لباس هایی که هنگام پخت و پز پوشیده ایم، یا لوازم بهداشتی بودار را در چادر خود نگه نداریم. بهتر است آن ها را در فاصله دست کم 5 متری از چادر بگذاریم و در صورت امکان از شاخه درخت بیاویزیم.
در خلاف جهت باد و تا حد امکان دور از چادر آشپزی کنیم. بوی غذا می تواند خرس ها را به سمت ما بکشاند.
چادر خود را دور از پوشش های گیاهی متراکم و منابع غذایی طبیعی برپا کنیم. خرس ها اغلب در مناطق پر درخت و نزدیک به منابع غذایی زندگی می کنند.
