از گذشته های دور کوه ها در اساطیر بسیاری از فرهنگ ها، نقشی نمادین و مهم ایفا می کنند. از باستان تا کنون کوه ها در فرهنگ ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند و در داستان ها و افسانه ها و اسطوره های مختلف به آن ها اشاره شده است.
کوه در اوستا
در اوستا آمده البرز جایگاه «مهر» است و او نخستین ایزد مینوی است که پیش از برآمدن خورشید از این کوه بر همه سرزمین های آریایی می تابد. همچنین در یشت ها گفته شده، بر فراز البرز «نه شب است و نه ظلمت، نه باد گرم می وزد و نه باد سرد، از ناخوشی ها بری و از آلایش و ناپاكی اهریمنی عاری است، مه و بخار از آنجا برنخیزد و جایگاه سروش نیز بر فراز كوه البرز، در بارگاهی هزار ستون و ستاره نشان قرار دارد».
کوه در شاهنامه
از کوه ها در اسطوره های ایرانی، به عنوان مرزی بین دنیای مادی و دنیای معنوی یاد می شود. صعود به کوه، نمادی از سفر معنوی و تلاش برای رسیدن به حقیقت است. همچنین در ایران باستان کوه ها به عنوان مکان هایی مقدس شمرده می شدند که بر آن ها اعمال مذهبی انجام می شده است. در شاهنامه نیز بارها از کوه نام برده شده است، برای مثال، نبرد رستم و دیو سفید در کوه سهند روی داده است. آرش نیز از بالای کوه «آیریوخشَئوثه» تیری پرتاب کرد و محل فرود آمدن آن مرز ایران و توران شد.
رفتن به کوه در اساطیر ایرانی، اغلب با دشواری ها و خطرات همراه است و قهرمانان اسطورهای برای رسیدن به اهداف خود، باید از این دشواری ها و خطرات عبور کنند. بنابراین صعود به کوه نمادی از شجاعت، عزم راسخ و اراده قوی است. در نهایت، رفتن به کوه در اساطیر ایرانی، تجربه ای معنوی و عرفانی است که به قهرمانان کمک می‌کند تا به خودشناسی و کمال برسند. نتیجه آنکه رفتن به کوه در فرهنگ کهن ایرانی، بازتابی از اهمیت کوه ها در تاریخ ایران است.
این مقاله از کوهپیما را از دست ندهید: تاریخچه کوهنوردی
محوطه های باستانی و کوهنوردی در ایران
در برخی از محوطه های باستانی ایران، بقایای ابزار و تجهیزات مربوط به کوهنوردی کشف شده است. کشف این بقایا نشان می دهد که کوهنوردی (رفتن به کوه) در ایران پیش از دوره قاجار، فعالیتی کاملا سازمان یافته و مجهز بوده است.
برخی از محوطه‌های باستانی که در آنها بقایای مربوط به کوهنوردی کشف شده است عبارتند از:
تپه گنج داره
این تپه در استان فارس است و پیشینه آن به دوره هخامنشیان می رسد. در این تپه، بقایای کفش های چرمی، چوب دستی ها و طناب هایی کشف شده است که احتمالا برای بالا رفتن از کوه ها استفاده می شده اند.
شهر سوخته
این شهر در استان سیستان و بلوچستان است و دیرینگی آن به حدود 5000 سال پیش می رسد. در این شهر، بقایای کیسه های حمل تجهیزاتی کشف شده است که احتمالا برای حمل غذا و آب در هنگام صعود به کوه استفاده می شده اند.
قلعه الموت
این قلعه در استان قزوین است و قدمت آن به دوره اسماعیلیان می رسد. علاوه بر این بنا قلعه های دیگری نیز که منتسب به یاران حسن صباح است در نقاط دیگر ایران شناسایی شده اند که بیشترشان بر روی کوه ها ساخته شده اند. دسترسی به این بناها نیاز به بالا رفتن از کوه ها داشت. در این قلعه نیز بقایای طناب هایی کشف شده است که احتمالا برای صعود از صخره‌ها و عبور از دره‌ها استفاده می شده اند.
کشف بقایای مربوط به کوهنوردی در محوطه های باستانی، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از این فعالیت در دوران باستان داشته باشیم.
اسناد تاریخی و کوهنوردی در ایران پیش از دوره قاجار
کوه ها نه تنها برای یافتن غذا، سرپناه و معدن‌کاری استفاده می شدند، بلکه به عنوان مکان هایی مقدس و استراتژیک نیز مورد توجه بودند. در برخی از اسناد تاریخی، به صعود به کوه ها به عنوان یک فعالیت مذهبی یا نظامی اشاره شده است.
برخی از اسناد تاریخی که در آنها به صعود از کوه ها اشاره شده است عبارتند از:
اوستا: در اوستا، به کوه دماوند به عنوان کوهی مقدس اشاره شده است.
تاریخ طبری: در این کتاب، به صعود اسکندر مقدونی به کوه دماوند اشاره شده است.
سفرنامه ناصرخسرو: در این کتاب، به صعود ناصرخسرو به کوه دماوند اشاره شده است.
قلعه ها و آثار باستانی در کوهستان
بر روی بسیاری از قله ها نشانه هایی از قلعه و یا معابد می توان یافت که نشان از صعود برای کارهای نظامی یا مذهبی دارد.
چند نمونه از آنها عبارتند از:
- آثار به جا مانده از دوره (دست کم) ساسانیان روی قله «بلقیس» تکاب.
- «بیستون» کرمانشاه.
- «قلعه بابک» کلیبر.
- «قلعه رودخان» گیلان.
- «قلعه ارژنگ» طالقان.
- «قلعه دختر» رودبار قصران.
- «قلعه استوناوند» فیروزکوه.
- «قلعه ضحاک» تبریز.
- «کوه بابا موسی» بجنورد.
کوهنوردی در ایران، داستانی دیرینه و پرفراز و نشیب دارد که ریشه های آن به اعماق تاریخ گره خورده است. از صعودهای باستانی برای یافتن غذا و سرپناه تا تلاش‌های امروزی برای دستیابی به بلندترین قله ها، کوه ها همواره نقشی محوری در زندگی مردمان این سرزمین ایفا کرده اند.
