در دهه های گذشته، دستگاه های GPS و گوشی های هوشمند به نوعی نعمت برای کوهنوردی تبدیل شده اند. به لطف برنامه های مسیریاب، اکنون می توانیم موقعیت خود را در هر جایی که هستیم بررسی کرده و مطمئن شویم که گم نشده ایم. همچنین به لطف اینترنت، می توانیم از تجربه کوهنوردانی که پیش از ما مسیر را پیموده اند استفاده کنیم. خلاصه آن که جهت یابی در کوهنوردی و طبیعت گردی با بهره گیری از ابزار جدید بسیار ساده شده است.
تمام این پیشرفت ها بدون شک بسیار مفید هستند. اما این دستگاه ها محدودیت هایی نیز دارند. به دلایل مختلف ممکن است باتری شان خالی شود و یا به منطقه ای برویم که اینترنت سیگنال نداشته باشد. همچنین بارها پیش آمده که بر اثر تداخل امواج دستگاه های GPS مسیر را اشتباه نشان داده اند. در بدترین حالت هم می توان تصور کرد دستگاه خراب شود!
هنگام برنامه ریزی برای صعود بهتر است به چنین شرایطی نیز بیاندیشیم و در کنار تجهیزاتی که با خود می بریم یک نقشه و قطب نما نیز همراه داشته باشیم. مهم تر از همه این ها، جهت یابی با عناصر طبیعت و کار با نقشه و قطب نما را به عنوان ابزاری بسیار کارامد و قابل اطمینان بیاموزیم.
در کوهپیما بخوانید: اصول کمپ زدن در طبیعت
جهت یابی بدون نقشه، قطب نما یا GPS
ممکن است در پرسه هامان در کوهستان و طبیعت گم شویم و هیچ وسیله ای برای جهت یابی یا کسی برای راهنمایی و پرسیدن مسیر نداشته باشیم. در چنین شرایطی باید به روش هایی که نیاکانمان استفاده می‌کردند متوسل شویم.
ترفندهایی که از گذشته های دور برای جهت یابی بدون ابزار برایمان به یادگار مانده اند عبارتند از:
- جهت یابی با خورشید
- جهت یابی با ستارگان
- جهت یابی با سایه ها
- جهت یابی با ماه
- جهت یابی با گیاهان
جهت و سمت
پیش از آشنایی با ترفندهای جهت یابی باید با دو مفهوم اساسی آشنا شویم: جهت و سمت.
تعریف جهت
موقعیت جغرافیایی هر چیزی ( مکان، شئ و…) نسبت به یک نقطه یا چیز دیگر را جهت می گویند.
جهت ها عبارتند از:
جهت های اصلی: شمال – جنوب – شرق و غرب.
جهت های فرعی: شمال غربی – شمال شرقی – جنوب شرقی – جنوب غربی.
باید بدانیم که جهت ها نسبت به وضعیت فرد تغییر نمی کنند و ثابت هستند.
تعریف سمت
وضعیت قرار گرفتن دو چیز را نسبت به هم سمت می گویند.
سمت های اصلی: جلوـ عقب – راست و چپ .
سمت های فرعی: راست جلو – چپ جلو – راست عقب و چپ عقب.
سمت ها با جا به جایی یکی از شاخص ها تغییر می کند.
پیدا کردن جهت به عنوان مبنایی ثابت به ویژه در طبیعت بسیار مهم است. پس از آن است که سمت ها ارزش می یابند. برای پیدا کردن جهت ها، یافتن یکی از آنها کافی است، زیرا می تواند مبنای پیدا کردن جهت های دیگر باشد. برای جهت یابی بدون ابزار و با استفاده از عناصر طبیعت روش های گوناگونی وجود دارد. در یک دسته بندی کلی، جهت یابی یا در روز انجام می شود و یا در شب. هر کدام از این ها، شیوه های متفاوتی دارند.
پیشنهاد کوهپیما: راهنمای شناسایی ردپای جانوران
جهت یابی در روز
پیدا کردن جهت ها با استفاده از خورشید
- قطعه چوبی را به صورت عمودی روی زمین می گذاریم (برای ثابت ماندن، بهتر است آن را کمی در زمین فرو کنیم). همچنین می توانیم، یک درخت، تیر برق و… را مبنا قرار دهیم.
- سایه سر چوب که بر زمین افتاده است را با یک تکه سنگ یا چیز دیگری نشانه گذاری می کنیم.
- پس از یک ربع ساعت دوباره سایه سر چوب را که جا به جا شده است، علامت گذاری می کنیم.
- سپس دو نقطه را به وسیله خطی به هم وصل می کنیم و امتداد می دهیم. این خط جهت شرقی- غربی را نشان می دهد. نقطه اول در غرب نقطه دوم قرار دارد.
- اگر به هر نقطه از این خط، خطی عمود کنیم امتداد شمال و جنوب به دست می آید. همچنین اگر فرد ناظر پای چپ خود را روی علامت اول و پای راست خود را روی علامت دوم بگذارد، روی او به طرف شمال خواهد بود.
جهت یابی با ساعت عقربه ای
- نخست ساعت عقربه ای را با وقت محلی تنظیم می کنیم، سپس آن را طوری در دست می گیریم که سایه عقربه ساعت شمار که به طرف خورشید گرفته شده در زیر خودش قرار بگیرد.
- نیمساز زاویه ای را که عقربه ساعت شمار با عدد 12 می سازد، رسم می کنیم.
- نیمساز زاویه، جنوب را نشان می دهد.
نکته مهم: به یاد داشته باشیم که در نیم کره جنوبی، نیمساز رسم شده شمال را نشان می دهد.
چنانچه ساعت عقربه ای همراهمان نبود، می توانیم با دو تکه چوب کوتاه و بلند و یا دو باتوم که کوتاه و بلند باشند ساعت را شبیه سازی کنیم و سپس زمان منطقه را با آن ها تنظیم کرده و مراحل بعدی را با روش بالا انجام دهیم.
جهت یابی در شب
بهترین ابزار پیدا کردن جهت ها در شب ماه و ستارگان هستند. بنابر این به عنوان یک کوهنورد لازم است با ستاره ها و صور فلکی (پیکرهای آسمانی) و سیر گردش ماه آشنا باشیم.
پیدا کردن جهت شمال به وسیله ستاره قطبی
ستاره قطبی یا جُدَی (Polaris) بهترین و دائمی ترین وسیله برای پیدا کردن جهت شمال در نیم کره شمالی است. هنگامی که رو به این ستاره بایستیم، رو به شمال جغرافیایی ایستاده ایم. برای تشخیص این ستاره باید از صورت های فلکی دب اکبر، دب اصغر و یا ذات الکرسی استفاده کنیم. پس بهتر است با این صورت های فلکی آشنا شویم.
صورت فلکی (پیکر آسمانی) چیست؟
مجموعه ستارگانی که در کنار یکدیگر اشکال مختلفی می سازند را صورت فلکی یا پیکر آسمانی می گویند. به یاد داشته باشیم که صورت های فلکی ممکن است در بعضی از فصول سال در آسمان دیده نشوند.
صورت فلکی دب اصغر (پیکر آسمانی خرس کوچک)
این صورت فلکی از هفت ستاره به شکل آبگردان (ملاقه) درست شده است که دسته آن دم خرس را نشان می دهد و ستاره قطبی پرنورترین و انتهایی ترین ستاره روی دسته آن است.
صورت فلکی دب اکبر (پیکر آسمانی خرس بزرگ)
این مجموعه نیز شامل هفت ستاره به شکل آبگردان (ملاقه) است که اگر فاصله دو ستاره انتهایی آبریز ملاقه را به طور فرضی پنج برابر کنیم به ستاره قطبی می رسیم.
همان طور که از نام این دو پیکر آسمانی پیداست، آبگردان بزرگ تر دب اکبر (خرس بزرگ) و آبگردان کوچک تر دب اصغر (خرس کوچک) است.
صورت فلکی ذات الکرسی
این پیکر آسمان شبیه حرف انگلیسی W و یا M است. برای یافتن ستاره قطبی با این پیکر آسمانی، ابتدا ستاره مرکزی حرف انگلیسی را در نظر می گیریم. سپس خطی فرضی از سمت باز شده (دهانه حرف) رسم می کنیم. این خط را تقریبا پنج برابر فاصله بین ستاره مرکزی و یکی از ستاره های کناری اش ادامه می دهیم. در انتهای این خط درخشان ترین ستاره، ستاره قطبی است.
پیدا کردن جهت با پیکر آسمانی خوشه پروین
این صورت فلکی، از حدود پانزده ستاره تشکیل شده است که به شکل خوشه انگور دیده می شوند. این ستارگان مانند خورشید از شرق به طرف غرب در حرکت دیده می شوند، دم این پیکر آسمانی همیشه به طرف مشرق است.
پیدا کردن جهت با پیکر آسمانی بادبادکی
این صورت فلکی همان طور که از نامش پیداست شبیه بادبادک دیده می شود. این دسته ستاره از شرق به غرب در حرکت دیده می شود. دنباله این بادبادک! جنوب را نشان می دهد.
پیدا کردن جهت با استفاده از اشکال ماه
می دانیم که ماه در یک فرایند 30 روزه از هلال به بدر و سپس دوباره به شکل هلال در می آید. در نیمه اول (پیش از آن که بدر کامل شود) برآمدگی هلال به طرف غرب و فرورفتگی آن به طرف شرق است. در این مدت ماه از غروب آفتاب تا نیمه شب در آسمان دیده می شود. در نیمه دوم (زمانی که بدر دوباره به هلال بازمی گردد)، برآمدگی هلال به طرف شرق و فرورفتگی آن به طرف غرب است و از نیمه شب تا بامداد در آسمان دیده می شود.
وقتی با این روش شرق و غرب را تشخیص دادیم، می توانیم شمال جغرافیایی را بیابیم.
جهت یابی با گیاهان
راه دیگر جهت یابی با عناصر طبیعت، مشاهده گیاهان است. به عنوان مثال، در نیم کره شمالی، خزه تمایل دارد در مرطوب ترین و تاریک ترین مناطق رشد کند که در سمت شمال درختان و کوه ها و صخره هاست. همچنین در یک کوه، سمت شمالی از نظر پوشش گیاهی، رطوبت و برف فراوانی بیشتری دارد (برف در شیب جنوبی زودتر از بین می رود).
راه دیگر جهت یابی، نگاه کردن به حلقه های درختان بریده شده است. این حلقه ها در سمتی که گیاه آفتاب بیشتری دریافت می‌کند رشد بهتری دارند، بنابراین سمتی که حلقه ها تنگ تر هستند شمال است و در سمتی که جداتر هستند جنوب را نشان می دهد.
بخوانید: آشنایی با انواع ابر
با چشم های باز در طبیعت گام برداریم
همه ما می دانیم که نقاط دیدنی و عناصر طبیعت چقدر به عنوان امکانات جهت یابی مهم هستند. بنابراین باید در صعودهای مان همیشه با چشمان باز در طبیعت گام برداریم و تا جایی که می توانیم جزئیات را به خاطر بسپاریم. به عنوان مثال، درختی با یک ویژگی خاص، خم و پیچ چشمگیر رودخانه یا بافت یک صخره که هنگام کوهنوردی به آن ها برخوردیم، می توانند به ما کمک کنند تا راه خود را گم نکنیم.
همچنین باید هر از گاهی به عقب نگاه کنیم و ببینیم از کجا آمده ایم. عوارض زمین از جهت مخالف، اغلب متفاوت دیده می شود. با توجه به این نکات، راه بازگشت را بسیار آسان تر خواهیم یافت. ما معمولا زمانی گم می شویم که دیگر نمی توانیم ردیابی کنیم و به یاد بیاوریم از کجا آمده ایم.
نکته پایانی
جهت یابی شاید آغاز یافتن مسیر باشد. پس از آن باید با کمک نقشه و قطب نما راه خود را بیابیم. به یاد داشته باشیم: استفاده از نقشه و قطب نما کهنه و قدیمی نیست. هر کسی می تواند برای جهت یابی از یک برنامه موبایل و یا یک دستگاه GPS استفاده کند، اما همه توانایی استفاده درست از نقشه و قطب نما را ندارند.
«کارلوس پائونر» کوهنورد اسپانیایی می گوید: «من بیشتر کوه ها را روی نقشه ها سفر کرده ام تا با پاهایم و برای مدت طولانی، مسیرها و امکانات بی پایان کوهستان را تصور کرده ام».
این تجربه گران بها را باید در گوشه ذهنمان حفظ کنیم تا پیش و هنگام برنامه ریزی آن را به کار ببندیم و صعودمان را با خاطره ای خوش به پایان ببریم.
