نیش و گزش حشرات آسیب‌هایی هستند که شدت آن‌ها از ناراحتی‌های خفیف تا شرایط اضطراری تهدیدکننده متغیر است. تأثیر نیش یا گزش به نوع حشره و واکنش سیستم ایمنی بدن هر شخص بستگی دارد. بیشتر گزش‌ها خفیف بوده و به راحتی قابل درمان هستند، اما برخی نیز می‌توانند باعث واکنش شدید سیستم ایمنی بدن مانند کهیر، مشکلات تنفسی یا اسپاسم عضلانی شوند.
تشخیص نوع حشره‌ای که ما را نیش زده یا گزیده، همیشه آسان نیست، اما آشنایی با علائم نیش حشرات و درمان آن و در صورت امکان، شناسایی نوع حشره به ما و ارائه‌دهنده مراقبت‌های بهداشتی کمک می‌کند تا درمان مناسب را برنامه‌ریزی کرده و عوارض احتمالی را زیر نظر داشته باشیم.
کدام حشره ها ممکن است ما را نیش بزنند؟
انواع رایج نیش‌ها و گزش‌ها شامل موارد زیر است:
- مورچه
- زنبور
- کک
- ساس
- مگس
- پشه
- کنه
- عقرب
- عنکبوت
- هزارپا
بیشتر موارد ذکر شده حشره هستند. به همین دلیل است که مردم اغلب از اصطلاحات «نیش حشرات» و یا «گزش حشرات» استفاده می‌کنند. اما خوب است بدانیم عقرب، عنکبوت و کنه حشره نیستند بلکه از رده عنکبوتیان هستند و هزاپا از رده هزارپایان است. بنابراین، اصطلاح «نیش حشرات» یک عبارت کلی است که به طور روزمره برای اشاره به همه این موارد استفاده می‌شود.
علائم نیش و گزش حشرات
علائم گزش حشرات بستگی به نوع آن متفاوت است. به طور کلی، ممکن است در محل نیش یا گزش نشانه های زیر دیده و احساس شود:
- برآمدگی روی پوست. این برآمدگی ممکن است با تغییر رنگ (به ویژه قرمز) همراه باشد و یا ممکن است چندین برآمدگی به صورت خطی (مثلا در گزش ساس) یا خوشه‌ای (بعضی از مورچه ها) ظاهر شوند.
- خارش یا تحریک پوست. بیشتر گزش‌ها باعث خارش می شوند. همچنین ممکن است حس سوزش یا مورمور خفیفی داشته باشند.
- ورم. گاهی ناحیه اطراف نیش یا گزش کمی متورم می شود.
- درد یا ناراحتی. درد ممکن است در لحظه اول نیش یا گزش تیز و شدید باشد.
داشتن ناراحتی در محل نیش یا گزش شایع است، اما اگر علائمی در بخش‌های دیگر بدن مشاهده کردیم، باید به پزشک مراجعه کنیم.
علائم شدید به نیش حشرات
نیش عنکبوت‌هایی مانند بیوه سیاه، عنکبوت‌های قهوه‌ای و یا نیش عقرب ممکن است باعث بروز علائم شدیدتری نسبت به آنچه در بالا گفته شد، شوند. اگر پس از گزش یا نیش مشکوک، هر یک از علائم زیر را داشتیم، فورا با اورژانس تماس بگیریم:
- درد یا گرفتگی شکم
- ترشح بیش از حد بزاق و آب دهان
- تعریق بیش از حد
- ضربان قلب سریع
- سردرد
- تهوع و استفراغ
- درد، سفتی یا اسپاسم عضلات در کل بدن
- بی‌حسی در سراسر بدن
- حساسیت به نور
- صحبت کردن نامفهوم
- مشکل در تنفس یا بلع
واکنش آلرژیک به نیش حشرات
واکنش آلرژیک به گزش حشرات زمانی اتفاق می‌افتد که سیستم ایمنی بدن ما به بزاق یا زهر آن ها واکنش بیش از حد نشان دهد. بسیاری از واکنش‌های آلرژیک خفیف هستند و فقط در محل نیش یا گزش (که پزشکان آن را علائم موضعی می‌نامند) دیده می‌شوند.
اما نیش‌ها و گزش‌ها گاهی می‌توانند به آنافیلاکسی (Anaphylaxis) منجر شوند. این یک واکنش آلرژیک شدید و تهدیدکننده زندگی است. علائم ممکن است ابتدا خفیف باشد اما سریعا به آنافیلاکسی تبدیل شود.
علائم واکنش آلرژیک به نیش حشرات عبارتند از:
- سرگیجه یا غش کردن
- ضربان قلب سریع
- کهیر
- اسپاسم عضلات
- تهوع، استفراغ یا اسهال
- تشنج
- تورم زیاد در ناحیه نیش یا گزش
- تورم زبان یا گلو
- مشکل در تنفس یا بلع
- خس‌خس سینه
در واکنش آلرژیک، تورم اطراف محل نیش یا گزش معمولا بزرگ‌تر از حد انتظار است و ممکن است بیش از ۱۰ سانتی‌متر برسد.
واکنش‌های آلرژیک معمولا ظرف ۱۵ دقیقه پس از نیش یا گزش شروع می‌شوند، هرچند ممکن است ساعت ها بعد بروز کند. در موارد نادر، واکنش آلرژیک ممکن است چند روز پس از نیش یا گزش شروع شود (که به آن «سرم‌زدگی» می‌گویند).
اگر کسی قبلا واکنش آلرژیک خفیفی به نیش یا گزش داشته (مثلا تورم بزرگ محدود به محل نیش یا گزش)، احتمال دارد در آینده واکنش شدیدتری داشته باشد. این موارد را باید با پزشک در میان گذاشت تا بهترین درمان را ارائه دهد.
چرا نیش حشرات خارش دارد؟
جای نیش حشرات به دلیل ماده‌ای به نام هیستامین (Histamine) که بدن تولید می‌کند، دچار خارش می شود. وقتی یک حشره نیش می‌زند، بزاقش وارد پوست می‌شود. سیستم ایمنی بدن بزاق را به عنوان ماده‌ای خارجی می‌شناسد که نباید در بدن باشد. بنابراین هیستامین به محل نیش می فرستد تا این ماده مزاحم را از بین ببرد.
عوارض نیش حشرات
برخی از حشرات، مانند پشه و کنه، ناقل بیماری هستند و می‌توانند از طریق گزش یا نیش، ما را آلوده کنند. این بیماری‌ها ممکن است در مناطق خاصی از کشور یا جهان شیوع داشته باشند (در همه جا شایع نیستند). بنابراین در صورت مشاهده و احساس علائم و ناراحتی حتما به پزشک مراجعه کنیم.
کمک های اولیه گزش حشرات
بیشتر گزش‌ها و نیش‌ها را می‌توانیم خودمان مداوا کنیم. درمان دقیق به نوع حشره و علائم ما بستگی دارد. هرچند اگر مشکوک به نیش عقرب یا عنکبوت باشیم باید فورا به اورژانس مراجعه کنیم.
کمک های اولیه:
- اگر نیشی در بدن هست، آن را خارج کنیم.
- حشره را از روی بدن برداریم؛ پیراهن خود را تکان دهیم یا برای کندن کنه از موچین استفاده کنیم.
- محل گزش را با آب و صابون بشوییم. هر زخمی در پوست می‌تواند باعث ورود باکتری شود. تمیز کردن محل نیش، خطر عفونت را کاهش می‌دهد.
- برای کاهش تورم و درد، کمپرس سرد روی محل بگذاریم.
- در صورت بهبودی نیافتن به پزشک مراجعه کنیم.
با کوهپیما همراه باشید: آسیب مفاصل پا در کوهنوردی
چگونه خارش محل گزش حشرات را کنترل کنیم؟
برای از بین بردن خارش محل نیش می توانیم از پمادها و لوسیون‌های پوست استفاده کنیم. پمادهای زیر می توانند کارساز باشند:
- آنتی‌هیستامین
- هیدروکورتیزون
- آلوئه ورا خالص
مهم‌ترین نکته این است که نباید پوست را بخارانیم. وسوسه‌انگیز است، اما خاراندن پوست باعث می‌شود پوست ما باز شود و خطر عفونت بیشتر شود.
چگونه تورم محل نیش را کاهش دهیم؟
استفاده از کمپرس سرد می‌تواند به کاهش تورم خفیف ناشی از گزش یا نیش کمک کند. برای این کار یخ یا کیسه یخ را در حوله‌ای نازک بپیچیم و سپس روی پوست بگذاریم.
بهبودی گزش حشرات چقدر طول می‌کشد؟
خارش و تورم خفیف معمولا پس چند روز از بین می‌رود. اما بعضی گزش‌ها و نیش‌ها ممکن است یک یا دو هفته طول بکشد تا کاملا خوب شوند. برای بهبودی از واکنش‌های آلرژیک شدید یا بیماری‌های منتقل شده توسط حشرات ممکن است به زمان بیشتری نیاز داشته باشیم.
پیشگیری از گزش و نیش حشرات
امکان جلوگیری کامل از گزش و نیش حشرات وجود ندارد، اما می‌توانیم با انجام کارهای زیر خطر را کاهش دهیم:
- از اسپری دافع حشرات در مناطقی که ممکن است با آن ها مواجه شویم استفاده کنیم. اسپری‌های دارای DEET ، دافع بهتری هستند. این ماده روی پوست استفاده می شود.
- پرمترین (Permethrin) یک ماده دافع حشرات است که می‌توان آن را روی لباس، تجهیزات و حتی چادر اسپری کرد تا حشرات را دور کند یا از بین ببرد. برخلاف DEET که روی پوست استفاده می‌شود، پرمترین باید روی پارچه و تجهیزات به‌کار رود. این ماده به الیاف پارچه متصل می‌شود و برای استفاده طولانی‌مدت، هم ایمن و هم مؤثر است. این ماده به‌ویژه در دفع کنه‌ها که می‌توانند ناقل بیماری باشند، بسیار مفید است.
- هنگام حضور در جنگل یا مناطق پر حشره، لباس‌های آستین‌بلند، شلوار و کفش مناسب بپوشیم. همچنین می توانیم لبه شلوار را در جوراب بگذاریم یا از گترهای سبک تابستانی استفاده کنیم. از آن جا که پشه و کنه بیشتر جذب لباس های تیره رنگ می شوند، می توانیم با پوشیدن لباس هایی با رنگ روشن، آن ها را از خود دور کنیم. این کار همچنین باعث می شود، اگر حشره‌ای روی ما نشست، راحت‌تر آن را ببینیم.
- هنگام سفر، محل خواب را برای وجود کک و ساس چک کنیم.
- در طبیعت از محصولاتی که عطر گل یا بوهای مشابه و شیرین دارند و حشرات را جذب می کنند، استفاده نکنیم.
- در طبیعت غذاها را در ظرف های دربسته نگهداری کنیم.
- به زنبورها ضربه نزنیم چون ممکن است واکنش دفاعی نشان دهند. اگر زنبوری به ما نزدیک شد، آرام بمانیم تا دور شود.
- قبل از استفاده از هیزم، آن را برای وجود عنکبوت بررسی کنیم.
- از راه رفتن بدون کفش در طبیعت خودداری کنیم.
- هنگام خواب حتما از توری چادر و یا پشه بند استفاده کنیم.
از مناطق پرخطر دوری کنیم
برخی مناطق، به‌ویژه در فصل‌های خاص، حشره بیشتری دارند. آگاهی از محیطی که به آن سفر می کنیم به ما کمک کند تا برای مواجهه با حشرات آماده باشیم.
- دوری از آب های راکد: پشه‌ها در آب‌های راکد مانند برکه‌ها، مرداب‌ها و باتلاق‌ها تولیدمثل می‌کنند. در چنین محیط هایی، به ویژه در سحرگاه و غروب پشه‌ها فعال‌ترند.
- بررسی وجود کنه‌ها: کنه‌ها بیشتر در علف‌های بلند، بوته‌ها و مناطق جنگلی، گوسفندسراها و محل استراحت حیوانات یافت می‌شوند. سعی کنیم در مسیرهای مشخص و پاکوب حرکت کنیم و از پوشش گیاهی متراکم و محل نگهداری حیوانات دوری کنیم، به‌خصوص در ماه‌های گرم که کنه‌ها فعال‌ترند.
- استفاده از امکانات طبیعی: باد معمولا باعث می‌شود حشراتی که پرواز می کنند کمتر نزدیک شوند. اگر امکان دارد، محل کمپ خود را در مناطق بادخیز (البته نه باد شدید) انتخاب کنیم یا از موانع طبیعی برای دفع حشرات استفاده کنیم.
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
اگر هر یک از موارد زیر را داشتیم، حتما به درمانگاه برویم:
- چند زنبور ما را نیش زدند
- نیش یا گزش نزدیک چشم
- خارش یا تورم شدید
- زخم باز ناشی از خارش
- علائمی که بدتر می‌شوند یا بعد از چند روز بهتر نمی‌شوند
- نشانه‌های عفونت پوستی (Cellulitis)، مانند خط قرمزی که از ناحیه آسیب‌دیده گسترش می‌یابد، تاول یا ترشح چرکین
- اگر تورم شدید است یا همراه با علائمی مانند مشکل در تنفس یا خوردن باشد.
- اگر تورم و تغییر رنگ پوست به تدریج گسترش یافته و بخش بیشتری از پوست را درگیر کند.
- اگر نواحی دیگری از بدن به جز محل گزش/ نیش را تحت تاثیر قرار دهد.
همچنین اگر علائم بیماری ناشی از نیش حشرات داشتیم، باید به پزشک مراجعه کنیم. این علائم معمولا ظرف دو هفته پس از گزش بروز می‌کنند و شامل موارد زیر هستند:
- درد بدن
- لرز
- تب
- درد مفاصل
- حالت تهوع و استفراغ
- درد پشت چشم‌ها
- جوش گرد، شبیه هدف تیراندازی، دور گزش (علائم Lyme disease)
- تورم غدد لنفاوی
